Frau Perchta, Heks van de Twaalfde Nacht

En zo. Weer een Yuletide ten einde. Maar niet zo snel! Voordat we de maretak neerhalen en de suikerpruimen opeten, is er nog één feest dat we moeten erkennen. Dit is de legende van Frau Perchta, de heks van de Twaalfde Nacht.

Misschien heeft u nog nooit van dit obscure personage gehoord. Maar als u in de Middeleeuwen in Beieren of Oostenrijk woonde, zou u zich wel eens zorgen hebben gemaakt toen het kerstseizoen ten einde liep. Gedurende deze tijd was Frau Perchta op vrije voeten en deelde straffen en beloningen uit voor respectievelijk de stouterds en de goeden.

Het “officiële einde” van het kerstfeest is in veel tradities 6 januari, ook bekend als Twaalfde Nacht of het Feest van Driekoningen. Het was op deze avond dat Frau Perchta langskwam voor een bezoek. Als je het afgelopen jaar goed was geweest, werd je beloond met een stuk zilver. Maar als je slecht was geweest, pas dan op! Frau Perchta was een strenge uitdeler van gerechtigheid. Ze werd ook wel “de buiksnijder” genoemd, want als straf voor slecht gedrag sneed Frau Perchta de maag van de overtreder open, verwijderde de inwendige organen en verving ze door stro en kiezelstenen. In de christelijke tradities is 6 januari het feest van de Driekoningen. Het herdenkt het bezoek van de Wijzen aan de kribbe waar Christus werd geboren. Volgens de Bijbel gingen drie magiërs uit Perzië, een heldere ster volgend, op weg naar Bethlehem om het kindje Jezus te begroeten en geschenken te geven. Webster definieert “epifanie” als “een verschijning of manifestatie, vooral van een goddelijk wezen.”

De Twaalfde Nacht is een tijd van grote verwondering en openbaring. Waarom dan al die terreur en veroordeling in verband met Perchta? Ik vroeg me af hoe Frau Perchta zo’n slechte naam kreeg.

De ware godin

Ik heb wat speurwerk gedaan en ontdekte dat Perchta een heel interessant verhaal heeft. Ze was niet altijd een slechte heks. In feite was ze ooit een zeer geliefde Germaanse godin. Ze wordt ook wel Berchta of Bertha genoemd. De naam Bertha betekent letterlijk “helder” of “stralend”. In oude, voorchristelijke tijden was Berchta een machtige figuur, die door zowel Keltische als Germaanse stammen werd vereerd. Het was haar taak om baby’s, vrouwen en kinderen te beschermen. Ze werd geassocieerd met berkenbomen (in het Oudhoogduits is berk birka wat ook “helder” betekent.) Ze was een beschermster van bossen en wilde dieren. Ze was ook een “psychopomp” – dat wil zeggen een geest die de doden naar het hiernamaals begeleidt.

Mooi indrukwekkend spul.

Berchta werd geassocieerd met de cyclus van leven, dood en wedergeboorte. Ze werd afgebeeld als een mooie vrouw met lang haar. Ze droeg een wit gewaad en werd vaak de Witte Vrouw of de Dame in het Wit genoemd. Ze werd beschouwd als een drievoudige godin (misschien vanwege haar associatie met de cycli van het leven) en kon de gedaante aannemen van de maagd, de moeder en de oude vrouw.

Als gids naar het hiernamaals, was Berchta een tedere en zorgzame figuur die zielen hielp bij hun overgang. Er is een verhaal waarin een rouwende moeder een verschijning ziet van haar pas overleden zoontje. Hij is met een groep kinderen langs een heuvel. De kinderen volgen een vrouw in een wit gewaad. Het jongetje breekt los om met zijn bedroefde moeder te spreken. De jongen zegt zijn moeder niet te wenen, want hij is veilig en onder de hoede van de Witte Dame.

Berchta had ook gedaanteverwisselende gaven. Ze werd beschreven alsof ze soms de voeten van een gans had, en ze nam ook de vorm van een zwaan aan. Als beschermster van de dieren werd ze “Beschermster van de Beesten” genoemd.

Een bezoedeld beeld

In de latere, enge verhalen over Perchta, wordt ze uitsluitend voorgesteld als een oud wijf – meer bepaald, een enge oude heks. Ze draagt een verfomfaaide jurk, heeft een gezicht van ijzer en een neus als een snavel.

Ze draagt een mes onder haar mantel (voor het geval ze iemands buik moet opensnijden!) En natuurlijk heeft ze van die vreemd uitziende ganzenvoeten.

Hoe is Berchta dan Perchta geworden? Hoe is deze welwillende godin gedemoniseerd en veranderd in een boze heks? Drie woorden: De Middeleeuwse Kerk.

Het christendom werd rond de 6e eeuw machtig in Beieren. De heidense culten die zich rond Berchta hadden ontwikkeld waren vrij sterk en vastgeroest in hun gewoonten. De aanbidders van Berchta weigerden zich te laten opnemen in de nieuwe christelijke tradities. En dus nam de Kerk, om te bekeren, haar toevlucht tot angst.

Haar naam werd veranderd, onder andere. Het woord “perchten” betekent enge monsters, dus werd Berchta “Perchta, leider van de Perchten.” Berchta, de wijze witte dame, stond daarna bekend als Perchta, een kromneuzerige, buikstekende heks.

In de loop der eeuwen bleken de aanbidders van Berchta een koppig lot beschoren. Zij waren niet bereid hun godin op te geven. De Kerk ondernam verdere actie. Volgens een religieus document dat bekend staat als de Thesaurus Pauperum, werd de cultus van Berchta in 1468 verboden. Dit document veroordeelde specifiek de praktijk van het achterlaten van voedsel- en drankoffers voor Berchta tijdens de Kerstdagen.

Je vraagt je misschien af, zoals ik deed, wat is in godsnaam een Thesaurus Paupernaum?

Wel, het had niets te maken met een thesaurus zoals wij die kennen. Het was eerder een verzameling recepten en natuurlijke geneeswijzen, vermoedelijk ten behoeve van arme mensen (paupers/ paupernaum) die zich geen dure artsen konden veroorloven. Interessant is dat dit document informatie bevat zoals: medicinale waarden van edelstenen, kruidengeneesmiddelen voor bevallingen, astrologische kaarten en een tabel voor het gebruik van edele metalen.

Hmmm. Magische kristallen, kruidengeneesmiddelen en astrologie. Klinkt mij nogal Pagany in de oren…

De Thesaurus Paupernaum werd geschreven door prominente kerkelijke functionarissen zoals Paus Johannes XXI en de heilige Albertus Magnus, met bijdragen van mineraloog George Frederick Kunz. De opnames beslaan een periode van ongeveer zeven eeuwen, en het is opgenomen in de Medieval and Renaissance Manuscripts Collection van de Library of Congress.

Dus, voor Middeleeuwse mensen was het een big deal. Iets waar ze aandacht aan moesten besteden.

Yuletide was haar speciale tijd en Frau Perchta werd een figuur verwant aan Krampus, de kwade tegenhanger van Sint Nicolaas.

Propaganda en de Brandende Tijden

Er waren verhalen over Frau Perchta die kinderen ving en ze opat. Er waren verhalen over Frau Perchta als de kerstheks, die de stoute kinderen in haar reusachtige zak stopte. Als ze niet tevreden was met wat iemand achterliet, sneed ze de buik van die persoon open en stopte hem of haar vol met afval. Ze was ook een vurig voorstander van schone huizen, en het afmaken van spinnen. Dus als vrouwen hun huishoudelijk werk of hun vlas verwaarloosd hadden, konden ze ook het opensnijden van de buik verwachten.

De onderdrukking van Berchta en de daaropvolgende enge verhalen over Perchta vonden plaats in een interessante periode. In Europa staan de jaren tussen 1450 en 1700 bekend als De Brandende Tijden. Gedurende deze jaren begonnen de protestantse hervormingen, die de christelijke kerk in verschillende facties opsplitsten. Instabiliteit veroorzaakte nog meer paranoia. Naar schatting werden ongeveer 100.000 mannen en vrouwen wegens hekserij ter dood gebracht, velen van hen op de brandstapel.

Duitsland, een belangrijke voorstander van de Hervormingen, was een van de ergste overtreders. Historici melden dat hele bevolkingsgroepen van vrouwen in steden en dorpen soms werden geëlimineerd.

Het in leven houden van Berchta

Ondanks de pogingen van de kerk om Berchta uit de weg te ruimen, leeft ze voort. In sommige delen van Europa werd in de 18e en 19e eeuw een Halloween-achtig feest gevierd, waarbij kinderen zich tijdens de Yuletide verkleedden als demonen (Perchten). Sommige families maakten een pap klaar die “Perchtenmilch” werd genoemd. Een deel van de pap werd door het gezin geconsumeerd, en een deel werd apart gehouden als offer voor Perchta en haar Perchten.

In de 19e eeuw deden zelfs de gebroeders Grimm hun zegje over Perchta. Volgens Jacob Grimm, die teksten uit het Oudhoogduits vertaalde, werd over haar gesproken als Frau Berchta, een witgeklede godin die toezag op het spinnen en weven en soms de leider was van de Wilde Jacht.

Door haar te eren als een enge heks, houden we de naam van Perchta levend. Zij, samen met Krampus en andere monsters hebben de laatste jaren een verjonging beleefd. Sommige mensen geven de voorkeur aan een beetje horror in hun kerst.

(De bovenstaande foto is genomen door Sean Gordon. Ziet er goed uit, dames!)

De godin Berchta zal nooit worden vergeten. Haar stralende schoonheid is te zien in de terugkeer van de zon op Yule, in de nieuw gevallen sneeuw, in witte zwanen en in de pracht van het Alpengebergte waar ze vandaan komt.

Deze Twaalfde Nacht wil je misschien even de tijd nemen om Berchta/ Perchta te eren. Een altaar kan bestaan uit witte kaarsen, berkentakken, of witte veren. Je kunt mediteren over dierbaren die zijn overgestoken en Berchta vragen om een veilige doorgang. Misschien wil je een offer van cake of pap voor haar achterlaten. En – het kan verstandig zijn om het huis schoon te houden – voor het geval dat!