De rivier Lerma Santiago is een van de meest vervuilde waterwegen in Mexico. Waarom willen regeringsfunctionarissen dan dat de mensen ervan drinken?
Reports
Marco Von BorstelEen dik schuim verstikt de El Salto watervallen buiten Guadalajara. “Wat eens een rivier van leven was, is een rivier des doods geworden”, zegt een plaatselijke inwoner.
De Rio Lerma Santiago, Mexico’s op één na langste rivier, begint op 10.000 voet boven zeeniveau in Mexico’s centrale hoogvlakte, en staat bekend als de Rio Lerma totdat zij uitmondt in het Chapala-meer, nabij Guadalajara. Van daaruit vervolgt zij haar weg als de Rio Santiago, om uit te monden in zee nabij San Blas, Nayarit. De Lerma Santiago, die wordt beschouwd als Mexico’s belangrijkste stroomgebied voor landbouw en industrie, is berucht om zijn vervuiling. Bij de bron heeft slib van ontbossing de rivier vernauwd en haar loop vertraagd; stroomafwaarts bij Salamanca heeft de vervuiling van een PEMEX-fabriek alles langs de oevers gedood. Er is een verhaal van een jongen die daar aan de rand van de rivier een lucifer liet vallen en als gevolg van de explosie in het ziekenhuis belandde. Maar juist onder Guadalajara, bij de beroemde waterval van El Salto, bereikt de vervuiling epische proporties. En het is hier dat de regering, met steun van de Inter-Amerikaanse Ontwikkelingsbank, van plan is twee dammen en een reservoir te bouwen om de stad Guadalajara van water te voorzien.
In januari 2008 viel een achtjarige jongen, Miguel Angel Lopez Rocha genaamd, in de Santiago-rivier bij de El Salto-waterval. De jongen werd onmiddellijk gered, maar binnen twee dagen was hij ziek geworden. Negentien dagen later was hij dood. Volgens een medisch rapport was de doodsoorzaak septikemie, een algemene term voor een septische infectie van het bloed. Een andere autopsie wees op een vergiftiging door zware metalen; het arsenicum in Miguel Angel’s bloed was 10 maal de fatale dosis. De dood van de jongen veroorzaakte een schok en bracht een van Mexico’s ergste milieurampen opnieuw onder de aandacht.
Voor plaatselijke organisatoren was de tragedie allesbehalve verrassend. “Toen Miguel Angel stierf, werd een onzichtbaar probleem zichtbaar,” zegt Maria Gonzalez van het Mexicaans Instituut voor Gemeenschapsontwikkeling (IMDEC is het Spaanse acroniem), een niet-gouvernementele organisatie in Guadalajara. Er waren al eerder sterfgevallen in de regio, waarvan er vele verband hielden met de giftige stoffen van de industriële corridor El Salto. “Maar,” zegt Gonzalez, “er is het hele probleem van meerdere factoren: We hebben hier enorme kankerpercentages, en we hebben vele, vele sterfgevallen gehad. Maar er zijn geen epidemiologische studies geweest, dus technisch gezien kun je het verband niet leggen. Miguel Angel’s dood is een dood die je kunt tellen.”
Twintig mijl stroomafwaarts van Guadalajara, liggen de zustersteden El Salto en Juanacatlan aan de Rio Santiago, verbonden door een brug die over de waterval gaat. De El Salto watervallen, 65 meter hoog over een steile helling temidden van wetlands waar de rivier langzaam en breed stroomt, werden ooit de Niagara van Mexico genoemd.
In oktober 2008 bezocht ik El Salto en Juanacatlan, waar ik een ontmoeting had met een lokale gemeenschapsgroep genaamd Grupo Vida Juanacatlan. Twee uur lang vertelden de leden van Grupo Vida gruwelverhalen over de rivier en de gezondheidsproblemen die zij ermee in verband brachten. De meesten van hen vroegen om hun namen niet te publiceren, uit angst voor de plaatselijke autoriteiten.
“Maar we kunnen niet bang zijn,” zei Raul Delgado, een van de oudere mannen, tegen de anderen. “Het is beter vandaag te spreken dan morgen in stilte te vervallen.”
“Deze watervallen waren de trots van Jalisco,” vertelde Inéz García, een vrouw van in de zestig, me. “Toen we hier voor het eerst kwamen, lag ik ’s nachts wakker te genieten van het geluid. Er was hier altijd armoede, maar er was genoeg te eten – vis, garnalen, mango’s die langs de rivier groeiden. Maar wat eens een rivier van leven was, is veranderd in een rivier des doods.”
De watervallen zijn niet langer beroemd om hun schoonheid, maar om de ramp die ze vertegenwoordigen. Een dikke schuimlaag verstikt de rivier en vormt wolken boven het water, vergezeld van een geur die de neusgaten verbrandt en tranen opwekt.
Dr. Elvira Martinez is een plaatselijke arts en lid van Grupo Vida. “Als je een gemeenschap wilt doden,” zegt ze, “dood dan de rivier. Sommigen zullen snel sterven, anderen langzaam, maar zeker zal de gemeenschap zelf gedood worden.”
Don Ezequiel, een boer die geëxperimenteerd heeft met biologische gewassen en ervan droomt om van El Salto ooit een toonbeeld van duurzaamheid te maken, voegt er met een lachje aan toe: “Wat we hier hebben is ‘integrale vervuiling’, dat wil zeggen vergiftiging van het water, de lucht, de bodem en het menselijk lichaam. En het meest trieste deel is hoe het de gemeenschap heeft vernietigd.”
Zoals de overgrote meerderheid van de steden in Mexico, heeft Guadalajara geen zuiveringsinstallatie voor zijn gemeentelijk rioolwater, en zeer weinig behandeling voor zijn industrieel afvalwater. Elke seconde stroomt er zo’n 15 liter ongezuiverd rioolwater in een paar kanalen die door enkele van de armste buurten van Guadalajara lopen. Deze wijken worden omringd door een industriegebied waar sinds de jaren tachtig tientallen fabrieken onbehandeld afvalwater hebben geloosd in dezelfde kanalen. Van de 280 bronnen van afvalwater die door de Mexicaanse nationale watercommissie in de industriële corridor van Guadalajara zijn geïdentificeerd, monden er 266 uit in de Rio Santiago. Volgens de watercommissie is 36,5 procent van het afvalwater afkomstig van chemische en farmaceutische bedrijven, 15 procent van voedsel- en drankgiganten, 12 procent van textielbedrijven en de rest van papierfabrieken en de tequilaproduktie. (Voor elke liter tequila wordt tien liter vinaza, een sterk zure vloeistof, aangemaakt). Multinationals IBM Mexico, Nestlé en Ciba behoren tot de bronnen van onbehandeld afval.
Carlos Murguía Cárdenas
Onderzoek heeft gevaarlijke niveaus van toxiciteit in de Rio Santiago aan het licht gebracht. Een studie uit 2001, uitgevoerd door de regering van de deelstaat Jalisco en met gebruikmaking van monsters genomen bij de El Salto watervallen, kwam tot de bevinding dat het water “onaanvaardbaar is als potentiële bron voor drinkbaar water; alleen voor contactloos recreatief gebruik; behandeld moet worden voor industrieel gebruik; en alleen zeer resistente organismen kan opnemen”. Een tweede studie, uitgevoerd door een plaatselijke NGO in 2004, bekeek watermonsters die over de gehele lengte van het Chapala-meer tot El Salto waren genomen en stelde vast dat “het geanalyseerde water op alle punten van het stroomgebied de toelaatbare grenzen overschrijdt om als geschikt te worden beschouwd voor irrigatie, of direct of indirect contact voor mens of dier. Bovendien vormen deze wateren een bron van blootstelling aan chemische en bacteriologische risico’s.”
In Juanacatlan is de belangrijkste doodsoorzaak aandoeningen van de luchtwegen; de tweede is kanker. Al jaren zien plaatselijke medici een gestage toename van leukemie, doodgeboorten en geboorteafwijkingen. Tot op heden is er geen uitgebreid epidemiologisch onderzoek gedaan dat het verband zou kunnen bevestigen tussen de giftige pluim van El Salto en het stijgende aantal ziektegevallen, maar, zoals Dr. Francisco Parra Cervantes, een plaatselijke arts, mij vertelde: “Je zou geen onderzoek nodig moeten hebben om te herkennen wat er zich vlak voor je ogen afspeelt.”
De geur van rotte eieren hangt inderdaad in de lucht langs de lengte van de Santiago-rivier en wordt overweldigend bij het bereiken van de watervallen. Een van de grootste zorgen van de plaatselijke bevolking betreft de kinderen van de scholen Martires del Rio Blanco en Maria Guadalupe Ortiz, twee scholen aan de rand van de rivier. Zwavelzuur, de bron van de geur van rotte eieren, veroorzaakt vermoeidheid, hoofdpijn, duizeligheid en een verminderde motoriek – symptomen die met enige regelmaat zijn waargenomen bij 39 van de 100 onderzochte studenten, volgens een door de staat gesponsorde studie. Uit een andere studie is gebleken dat kinderen in Martires del Rio Blanco vier keer zo vaak ziek zijn dan kinderen die niet aan zwavelzuur zijn blootgesteld. Langdurige blootstelling kan dodelijk zijn.
Pablo Prieto Gutiérrez
Ondanks het bewijs van een ernstige gezondheidscrisis die alleen maar erger kan worden, hebben Mexicaanse gezondheidsambtenaren geweigerd het probleem te erkennen. De minister van Volksgezondheid van Jalisco heeft niet gereageerd op herhaalde verzoeken om interviews.
“Het milieu hier is totaal verwoest,” zegt Dr. Martinez. “Het is zo triest dat de autoriteiten ons in de steek hebben gelaten om met deze totale besmetting te leven. Wat nog erger is, is de manier waarop de gezondheidsautoriteiten niets doen en zeggen dat we geen gezondheidsprobleem hebben. Het is bijna alsof we gestraft worden.”
Als Mexico’s op één na grootste en snelst groeiende stad heeft Guadalajara dringend behoefte aan uitbreiding van zijn openbare watersysteem. Dus wendden lokale ambtenaren zich tot hun dichtstbijzijnde waterbron – de Santiago-rivier. In 2003 lanceerden de leiders van Guadalajara een plan om een dam te bouwen, El Arcediano, om water op te vangen dat vervolgens zal worden behandeld en via pijpleidingen naar de wijken van de stad zal worden geleid. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Arcedianodam veel weerstand heeft opgeroepen. Veel mensen vragen zich af: Als de rivier zo vervuild is, hoe kan het dan veilig zijn om te drinken?
Het geesteskind van Jalisco’s Staats Water Commissie (CEAS), de dam zal 1.150 voet onder de samenvloeiing met de Rio Verde komen te liggen. De dam zal tot 14 miljard kubieke voet water kunnen opslaan en zal een pompstation omvatten om het water 1.900 voet bergopwaarts naar een zuiveringsinstallatie te brengen. De dam zal naar schatting 290 miljoen dollar kosten, waarvan de prijs 60/40 zal worden verdeeld tussen de staat en de federale regering. Een volledige milieueffectrapportage moet nog worden ingediend, maar verwacht wordt dat voor de bouw van de dam 1300 hectare land zal moeten worden ontbost, terwijl het reservoir nog eens 800 hectare onder water zal zetten.
De Inter-Amerikaanse Ontwikkelingsbank heeft de deelstaatregering financiële middelen verstrekt voor de bouw van twee waterzuiveringsinstallaties in verband met Arcediano en een andere geplande dam, El Ahogado, die al in 2011 klaar zouden kunnen zijn. Critici beweren echter dat deze installaties de aard van het probleem niet zullen aanpakken. De twee installaties zullen het huishoudelijk afvalwater van heel Guadalajara behandelen, dat vervolgens zal worden opgeslagen in reservoirs voor hergebruik als drinkwater. De bouw en exploitatie van de El Ahogado-installatie is onlangs uitbesteed aan het Amerikaanse ingenieursbureau Atlatec, maar de bouw is tot stilstand gekomen door gebrek aan financiële middelen.
Hoewel waterzuivering een dringende noodzaak is, vertoont het plan enkele ernstige gebreken. Maria Gonzalez van IMDEC wijst erop: “Deze installaties zullen geen industrieel afvalwater behandelen. De behandeling van huishoudelijk afval zal het probleem niet oplossen. Er komt geen inspectie van de industrie, en er is geen plan om het dumpen van industrieel afval te stoppen. Tijdens het regenseizoen zal de installatie niet de capaciteit hebben om al het binnenkomende water te behandelen. Bovendien zijn de stormafvoeren in Guadalajara gemengd. Ze bevatten industrieel afval, en zelfs wat zij ‘huishoudelijk afvalwater’ noemen is niet louter huishoudelijk – er zijn kleine werkplaatsen, garages, en allerlei soorten industrie die hun afval dumpen.”
Gegevens die door het CEAS zelf zijn verzameld geven aan dat de aanwezigheid van een teveel aan stikstof en fosfaten in het stroomgebied zal leiden tot eutrofiëring in het stuwmeer, zelfs wanneer de waterzuiveringsinstallaties in bedrijf zijn. Eutrofiëring houdt een overmatige groei in van fytoplankton dat alle zuurstof in het water opgebruikt. Eutrofiëring stimuleert ook de groei van cyanobacteriën, die in verband zijn gebracht met leverkanker.
Een evaluatie van de waterkwaliteitsgegevens voor de Verde en Santiago rivieren door Mercedes Lu, technisch adviseur van Environmental Law Alliance Worldwide, vond benzeen, tolueen, trichloorethaan, en zware metalen zoals chroom, kobalt, kwik, lood, en arseen; verschillende van deze stoffen zijn bekende kankerverwekkende stoffen. Op basis van haar analyse concludeert Lu dat “het technische rapport dat door het CEAS is gepresenteerd, informatie ontbeert die technisch en objectief garandeert dat de kwaliteit van het water dat aan de burgers zal worden geleverd vanuit de rivieren Verde en Santiago, veilig zal zijn.”
Op 13 februari 2008 publiceerde de Staatscommissie voor Mensenrechten van Jalisco (CEDHJ is het Spaanse acroniem) een rapport over de vervuiling in El Salto en Juanacatlan. Het rapport onderzocht 94 getuigenissen samen met onafhankelijk door de commissie verzamelde informatie, en concludeert dat de verontreiniging van de Rio Santiago heeft bijgedragen tot schendingen van het recht op een gezond milieu, het recht op gezondheid, het recht op water, het recht op voedsel, het recht op sociale zekerheid, het recht op een waardig leven, en de rechten van het kind, zoals beschermd door het internationaal recht. De Commissie stelt vast dat verschillende gemeenten in en rond Guadalajara hun verplichting om voor adequate sanitaire voorzieningen te zorgen, hebben verzaakt. Toen de commissie het verslag voorlegde aan de autoriteiten in El Salto en Juanacatlan en de gemeenten met klem aanraadde plannen uit te voeren om het lozen van onbehandeld water te voorkomen, weigerden beide gemeenten. De commissie merkte op dat de enige bestaande waterzuiveringsinstallatie in El Salto, die is gecontracteerd om afvalwater van de industriële corridor te ontvangen, onbehandeld water naar de Santiago-rivier afvoerde uit angst de installatie te overbelasten.
Rodrigo Saldaña LópezDe Rio Santiago-rivier stinkt naar zwavelzuur, dat brandwonden veroorzaakt
aan ogen en keel. Blootstelling aan de dampen kan de
motoriek in gevaar brengen.
Voorstanders van International Rivers zijn het daarmee eens. In een op hun website gepubliceerd document genaamd “Evaluation of the Viability of the Arcediano Dam Project”, opgesteld door onderzoekers van de Universiteit van Guadalajara, staat: “De bekende vervuiling van de Santiago-rivier zet vraagtekens bij het voorstel voor het stuwdamproject in Arcediano. Zelfs als het technisch en economisch mogelijk zou zijn om het water te zuiveren, is het geen optie die aan de internationale normen voldoet.”
Toen de Mensenrechtencommissie haar aanbevelingen aan het Federale Ministerie van Volksgezondheid overhandigde, antwoordden ambtenaren daar dat het niet haar taak is om toezicht te houden op de waterkwaliteit of de controle op vervuiling. Uit een openbare hoorzitting over de vervuiling in 2007 bleek inderdaad dat een deel van het probleem te wijten is aan de bureaucratische verwikkelingen. In de notulen van de hoorzitting staat: “De complexiteit van de milieuwetgeving van de Mexicaanse regering belemmert een efficiënte coördinatie van de verantwoordelijkheden, wat leidt tot het ontduiken van institutionele taken”. Alma Durán, hoofd communicatie van het CEAS vertelde me: “Er zijn veel industrieën in de zone die industrieel afval dumpen, wat ze niet mogen doen. Maar dat is de verantwoordelijkheid van de gemeente samen met de Nationale Watercommissie.”
IMDEC en International Rivers hebben brieven gestuurd naar de directeuren van de Inter-Amerikaanse Ontwikkelingsbank in Mexico en in Washington, DC met het verzoek om milieu- en gezondheidseffectrapportages van de fabrieken. Tot nu toe, zeggen zij, hebben zij geen bevredigend antwoord gekregen.
“Er zijn geen voorstellen voor oplossingen op korte of middellange termijn – het megaproject is een langetermijnplan met een economische focus, niet een focus op de gemeenschap,” zegt Gonzalez. “We hebben een langetermijnplan nodig, maar we moeten ook de noodtoestand aanpakken.”
IMDEC heeft samengewerkt met lokale gemeenschappen en nationale en internationale pleitbezorgers om te protesteren tegen de voortdurende vervuiling en de voorgestelde dam en zuiveringsinstallaties. MAPDER, de nationale anti-stuwdambeweging, heeft in mei in Guadalajara een bijeenkomst belegd van Mexicaanse gemeenschappen die te lijden hebben onder het onrecht dat het milieu wordt aangedaan, en heeft zich krachtig uitgesproken tegen het project. Na verscheidene van dergelijke bijeenkomsten en aanzienlijke aandacht van sommige Mexicaanse media, wordt men zich steeds meer bewust van de situatie. De reactie van de regering blijft echter achterwege.
Het Bureau voor de Mensenrechten van de staat Jalisco beveelt aan kleine plaatselijke installaties te bouwen om het afval te behandelen dat naar de Rio Santiago stroomt. Het hoofd communicatie van de CEAS vertelde mij dat er een plan bestaat om bij elke fabriek installaties te bouwen om het afval te behandelen. “Gisteren nog hebben we een overeenkomst getekend met alle tequilaproducenten in de zone,” zei ze op 23 juli. Maar zij kon geen schriftelijke documentatie overleggen, of aangeven wie verantwoordelijk is voor het toezicht op de bouw en het onderhoud van deze installaties, en zij verzuimde melding te maken van een dergelijke overeenkomst met andere, potentieel giftigere industrieën zoals leerlooierijen of chemische bedrijven, laat staan dat zij de kwestie van de vervuiling door de industrie stroomopwaarts zou aanpakken.
Zelfs als de twee grote zuiveringsinstallaties in aanbouw en de vele kleinere installaties die volgens de Staatswatercommissie gepland zijn, gebouwd worden, vertegenwoordigen zij een klassieke “end-of-pipe” oplossing: In plaats van vervuiling aan de bron te minimaliseren en bedrijven te reguleren voor het afval dat zij creëren, legt het plan de last op overheidsfinanciering om de schade te beperken. Er is geen uitnodiging tot publieke inspraak in het besluitvormingsproces, ondanks de aanwezigheid van vele belanghebbende partijen zoals IMDEC, MAPDER, en Grupo Vida. En er is geen garantie dat de technologische aanpak zal werken. In een poging om de discussie te verleggen hebben lokale gemeenschappen, vertegenwoordigd door Grupo Vida, visionaire en verreikende alternatieven voor het megaproject ontwikkeld. Een beter onderhoud van het bestaande watersysteem van Guadalajara zou bijvoorbeeld zoveel water kunnen besparen dat de stuwdam overbodig zou zijn, aangezien het systeem van de stad een verlies van 45% lijdt. Een betere waterconservering, die al wordt gestimuleerd door groepen als IMDEC, zou enorme bedragen kunnen besparen. Het opvangen van regenwater zou het gat kunnen opvullen; in de regio valt tot 10 miljard kubieke voet neerslag per jaar, waarvan niets wordt opgevangen voor consumptie.
In de tussentijd heeft het Bureau voor de Mensenrechten van de staat Jalisco opgeroepen tot het uitroepen van de noodtoestand, waardoor de projecten zouden worden stopgezet en de middelen van alle relevante staats- en federale instanties zouden worden ingezet om de voortdurende verontreiniging op te ruimen. Volgens Gonzalez heeft het Ministerie van Milieu zich echter aangesloten bij het Ministerie van Volksgezondheid om het probleem te ontkennen, en heeft het in het openbaar verklaard dat het uitroepen van de noodtoestand de plaatselijke economie zou verwoesten.
In de kamer waar ik Grupo Vida ontmoette, hing de lucht vol met de geur van rotte eieren, en met een bestudeerd bewustzijn van wat deze geur betekent voor de mensen van El Salto en Juanacatlan.
Don Ezequiel, de oude boerenboer, leek ervan overtuigd dat de regering niets zou blijven doen.
“Ik zeg altijd dat de oplossing dicht bij het probleem ligt. En er is niemand dichter bij dit probleem dan wij,” zei hij terwijl hij naar zijn compañeros keek. “Dus waar ontbreekt het ons aan? Moed, dat is wat.”
Inéz García, leunend op een wandelstok, was het daar niet mee eens. “Ik vecht deze strijd niet omdat ik dat wil, maar omdat ik dat moet. Ik ben niet bang. Ik weet dat we de schoonheid die we hier vroeger hadden, niet kunnen redden. Maar we moeten redden wat we nog hebben.”
Een paar honderd meter verderop voerde de Rio Santiago zijn verstikkende last van geel schuim steeds verder in de richting van de Stille Oceaan.
Jeff Conant is een onderzoeker bij Food & Water Watch en de auteur van A Community Guide to Environmental Health.