De stad Nicomedia
Nicomedia, eens de hoofdstad van het Oost-Romeinse Rijk, ligt vlak onder de industriestad van het moderne İzmit in Turkije (figuur 1). Ondanks oude literaire bronnen die consequent vertellen over de prachtige gebouwen van de keizerlijke stad (Or. 61.7-10; Norman 1965; De Mort. Pers. 7.8-10; Creed 1984), is er archeologisch gezien weinig bekend over Nicomedia. Tijdens bergingsopgravingen in 2001 en 2009 werden polychrome reliëfs en beelden van een indrukwekkende Romeinse structuur ontdekt in de kelderverdieping van een modern gebouw in de wijk Çukurbağ van İzmit (Figuur 2). Ons lopend project omvat de stilistische en iconografische analyse van de Çukurbağ reliëfs en beelden, en de 3D digitale reconstructie van de structuur waartoe ze ooit behoorden. De twee belangrijkste doelstellingen van het project zijn licht te werpen op de kunst en geschiedenis van het Romeinse Nicomedia en meer te weten te komen over de technische aspecten van polychrome reliëfsculptuur in de Romeinse kunst in het algemeen.
Nicomedia werd in 284 v. Chr. gesticht als de hoofdstad van het hellenistische koninkrijk Bithynië (Geografie 12.4.2; Hamilton & Falconer 1854-1857). Ondanks verscheidene verwoestende aardbevingen maakte haar strategische ligging de stad door de eeuwen heen tot een belangrijk handels-, militair en artistiek centrum. Hoewel het ooit één van de vier grootste steden van de Romeinse wereld was, zijn er geen systematische opgravingen van het oude Nicomedia geweest. Wat we over de stad weten komt voornamelijk uit oude literaire bronnen, toevallige vondsten in het hart van het moderne İzmit en recente topografische onderzoeken (Çalık-Ross 2007). Een grondig onderzoek van de Çukurbağ reliëfs, die versierd zijn met verschillende historische en mythologische thema’s betreffende Nicomedia, en van het gebouw waartoe ze ooit behoorden, is daarom van cruciaal belang, zowel voor een beter begrip van Nicomedia als van de bredere Romeinse wereld.
Een opvallend aspect van de beelden van Çukurbağ zijn hun goed bewaarde en levendige geschilderde kleuren – een zeldzaam voorbeeld in de Romeinse kunst (Figuur 3). Ons project past wetenschappelijke methoden zoals draagbare röntgenfluorescentiespectroscopie (pXRF) en 3D-laserscanning toe op de vondst van Çukurbağ. Deze zullen niet alleen aspecten van de kleuring en vergulding van Romeinse reliëfsculptuur belichten, maar ook informatie verschaffen over tal van technische aspecten, zoals de recyclage van steen (spoila), het gebruik van gereedschap voor beeldhouwers en schilders, en bouwtechnieken. Uit oude tekstbronnen blijkt ook dat Nicomedia het centrum was van een belangrijke marmerindustrie en een belangrijke afzetmarkt voor de uitvoer van verwerkt Proconnesisch en Phrygisch Docimionmarmer (Ward-Perkins 1980; Güney 2012). De beelden van Çukurbağ zijn van Proconnesisch marmer en zullen bijdragen tot een beter begrip van de Nicomedische beeldhouwateliers, die deel uitmaakten van deze industrie.
De beelden van Çukurbağ
De vondsten uit Çukurbağ bestaan uit 40 reliëfblokken, fragmenten die behoren tot ten minste vier kolossale standbeelden, en tientallen architecturale elementen (Figuren 4 & 5). Historische scènes vertegenwoordigd op de reliëfs omvatten een militaire expeditie, veldslagen, gevangenen begeleid door Romeinse soldaten, een triomfantelijke optocht en een vergadering van Romeinse generaals. Naast mythologische figuren zoals Herakles, Athena, Roma en Nike, die gemakkelijk kunnen worden geïdentificeerd aan de hand van hun attributen, beelden reliëfs ook aspecten van het dagelijkse leven in Nicomedia af, waaronder gladiatorenspelen, wagenrennen en theatervoorstellingen.
Na hun ontdekking tijdens reddingsopgravingen werden de gekleurde reliëfs onmiddellijk naar het Archeologisch Museum van Kocaeli overgebracht om verdere blootstelling aan de lucht te vermijden. Zij worden thans in speciale kisten bewaard in een voor het publiek ontoegankelijke galerij; een gedetailleerde museuminventaris ontbreekt nog. Onze lopende werkzaamheden omvatten het lichten van de reliëfs en standbeelden, het nemen van uitgebreide metingen en foto’s, 3D-laserscanning en de toepassing van pXRF op geselecteerde oppervlakken. Ons project omvat ook de grondige analyse van de architecturale elementen die in situ werden achtergelaten op de opgravingssite in de wijk Çukurbağ en de voorbereiding van plannen waarop de vindplaatsen van elk element zijn aangeduid. Te zijner tijd willen we een uitgebreid boek publiceren met een catalogus, een technische en iconografische analyse van de vondsten en een virtuele anastylosis van het gebouw waartoe de reliëfs en beelden ooit behoorden.
Een artikel, waarin de reliëfs en beelden die werden gevonden tijdens de reddingsopgravingen van 2001 kort worden onderzocht, suggereert, vooral op stilistische gronden, dat de beelden van Çukurbağ behoorden tot een overwinningsmonument dat werd gebouwd ter ere van Septimius Severus in de late tweede eeuw na Christus (Zeyrek & Özbay 2007). Toch suggereert ons eerste onderzoek van tientallen andere reliëfs die werden ontdekt tijdens de bergingsopgraving in 2009 dat de vondsten van Çukurbağ zouden kunnen behoren tot een overwinningsmonument, met reliëfs en nissen gebouwd ten tijde van Diocletianus, toen Nicomedia een keizerlijke hoofdstad was (tussen AD 284 en 330). Net zoals de Boog van Galerius in Thessaloniki, zijn sommige reliëfs van Çukurbağ gemaakt van gerecycleerde, of gespoliateerde, blokken van vroegere gebouwen en bezitten ze dus vroegere stijlkenmerken; sommige reliëfs dragen voorbeelden van motieven die standaard werden in de Tetrarchische kunst (Figuur 5). De goed bewaarde felle kleuren op de reliëfs wijzen erop dat het Çukurbağ-monument kort na de bouw werd verwoest, mogelijk tijdens een sterke aardbeving (misschien in 358 na Christus).
De introductie van de Çukurbağ-reliëfs bij een breder publiek zal niet alleen het archeologische potentieel van Nicomedia promoten, maar ook bijdragen tot een nieuw begrip van de Romeinse kunst en geschiedenis. Dit project zal het verder mogelijk maken om de twee gekleurde reliëfblokken, die illegaal werden meegenomen tijdens de bergingsopgravingen in Çukurbağ in 2009 (Figuur 6), te reïntegreren met de andere vondsten van deze belangrijke site.