Skyscraper

Skyscraper, zeer hoog, meer verdiepingen tellend gebouw. De naam kwam voor het eerst in gebruik in de jaren 1880, kort nadat de eerste wolkenkrabbers waren gebouwd, in de Verenigde Staten. De ontwikkeling van wolkenkrabbers was het gevolg van het samenvallen van verschillende technologische en sociale ontwikkelingen. De term wolkenkrabber sloeg oorspronkelijk op gebouwen van 10 tot 20 verdiepingen, maar tegen het einde van de 20e eeuw werd de term gebruikt om hoogbouw van ongewone hoogte aan te duiden, meestal meer dan 40 of 50 verdiepingen.

De toename van de stedelijke handel in de Verenigde Staten in de tweede helft van de 19e eeuw deed de behoefte aan bedrijfsruimte in de stad toenemen, en de installatie van de eerste veilige personenlift (in het Haughwout Department Store, New York City) in 1857 maakte de bouw van gebouwen van meer dan vier of vijf verdiepingen hoog praktisch mogelijk. Hoewel de eerste wolkenkrabbers op de begane grond op extreem dikke metselwerkmuren steunden, gingen architecten al snel over op het gebruik van een gietijzeren en smeedijzeren geraamte om het gewicht van de bovenste verdiepingen te dragen, waardoor de onderste verdiepingen meer vloeroppervlak kregen. James Bogardus bouwde het Cast Iron Building (1848, New York City) met een stijf ijzeren geraamte dat de bovenverdieping en het dak moest dragen.

Het was echter de verfijning van het Bessemer-proces, dat in de jaren 1860 voor het eerst in de Verenigde Staten werd gebruikt, die de grote vooruitgang in de wolkenkrabberbouw mogelijk maakte. Aangezien staal sterker en lichter in gewicht is dan ijzer, maakte het gebruik van een stalen geraamte de bouw van werkelijk hoge gebouwen mogelijk. Het 10 verdiepingen tellende Home Insurance Company Building (1884-85) van William Le Baron Jenney in Chicago was het eerste gebouw waarbij gebruik werd gemaakt van een constructie met stalen liggers. In Jenney’s wolkenkrabbers werd ook voor het eerst gebruik gemaakt van de gordijngevel, een buitenbekleding van metselwerk of ander materiaal dat alleen zijn eigen gewicht draagt en is bevestigd aan en wordt ondersteund door het stalen skelet. Structureel bestaan wolkenkrabbers uit een onderbouw van pijlers onder de grond, een bovenbouw van kolommen en liggers boven de grond, en een gordijngevel opgehangen aan de liggers.

Naarmate de bevolkingsdichtheid van stedelijke gebieden is toegenomen, is ook de behoefte toegenomen aan gebouwen die eerder oprijzen dan uitdijen. De wolkenkrabber, die oorspronkelijk een vorm van commerciële architectuur was, wordt in toenemende mate ook voor woondoeleinden gebruikt.

Het ontwerp en de decoratie van wolkenkrabbers hebben verschillende stadia doorlopen. Jenney en zijn protégé Louis Sullivan legden in hun gebouwen de nadruk op verticaliteit, met afgelijnde kolommen die van de basis tot de kroonlijst rezen. Er was echter ook enig behoud van, en terugval naar, vroegere stijlen. Als onderdeel van de neoklassieke opleving werden bijvoorbeeld wolkenkrabbers zoals die ontworpen door het bureau McKim, Mead, and White gemodelleerd naar de klassieke Griekse zuilen. Het Metropolitan Life Insurance Building in New York City (1909) werd door Napoleon Le Brun gemodelleerd naar de Campanile van San Marco in Venetië, en het Woolworth Building (1913), van Cass Gilbert, is een uitstekend voorbeeld van neo-gotische decoratie. Zelfs het Art Deco houtsnijwerk op torens als het Chrysler Building (1930), het Empire State Building (1931) en het RCA Building (1931) in New York City, dat toen als even modern als de nieuwe technologie werd beschouwd, wordt nu meer gezien als verwant aan de oude sierlijke versieringen dan aan werkelijk moderne lijnen.

De internationale stijl met zijn totale eenvoud leek bij uitstek geschikt voor het ontwerpen van wolkenkrabbers, en in de decennia na de Tweede Wereldoorlog domineerde deze stijl het veld, met als opmerkelijke vroege voorbeelden het Seagram Building (1958) in New York City en de Lake Shore Drive Apartments (1951) in Chicago. De strakke verticaliteit en de glazen vliesgevels van deze stijl werden een kenmerk van het ultramoderne stadsleven in veel landen. In de jaren zeventig werden echter pogingen ondernomen om het menselijke element in de stedelijke architectuur opnieuw te definiëren. Door voorschriften op het gebied van ruimtelijke ordening werd het aanleggen van pleinen en parken in en rond de bases van zelfs de hoogste wolkenkrabbers aangemoedigd, net zoals in de eerste decennia van de 20e eeuw wetten op het gebied van ruimtelijke ordening werden uitgevaardigd om te voorkomen dat straten in de stad zouden verworden tot zonloze canyons en leidden tot de kortere, getrapte wolkenkrabber. Kantoortorens, zoals die van het World Trade Center (1972) in New York City en de Sears Tower (1973; nu Willis Tower geheten) in Chicago, bleven gebouwd worden, maar de meeste daarvan, zoals het Citicorp Center (1978) in New York City, waren voorzien van levendige en innovatieve ruimte voor winkelen en amusement op straatniveau.

De Willis Tower, Chicago, ontworpen door Fazlur R. Khan, 1973; foto, 1982.

Een andere factor die van invloed was op het ontwerp en de bouw van wolkenkrabbers aan het eind van de 20e en het begin van de 21e eeuw was de behoefte aan energiebesparing. Zo maakten de vroeger gesloten ramen, die een voortdurende geforceerde luchtcirculatie of koeling noodzakelijk maakten, in de tussenbouw plaats voor te openen ramen en glazen wanden die getint waren om de zonnestralen te weerkaatsen. Misschien als reactie op de soberheid van de International Style, zagen we in de jaren 1980 ook het begin van een terugkeer naar meer klassieke ornamentiek, zoals bij het AT&T Building (1984) van Philip Johnson in New York City. Zie ook hoogbouw.

Een lijst van de hoogste gebouwen ter wereld is opgenomen in de tabel.